در قسمت قبلی،گفتیم که راجع به علّت تفاوت دیه و یا ارث مردان و زنان،صحبت خواهیم کرد.سؤال میشود که چرا دیهء قتل عمد و یا غیر عمد در مرد و زن باهم متفاوت است؟ مثلا دیهء قتل غیر عمد مرد،معادل قیمت صد شتر،و دیهء قتل غیر عمد زن،پنجاه شتر می باشد.یعنی دیهء مردان،دو برابر دیهء زنان.آیا از نظر اسلام،ارزش مرد،از ارزش زن بیشتر است؟
برای رسیدن به جواب این نوع سؤالات،سعی می کنیم در قالب مثالهای خیلی ساده و بدون استفاده از اصطلاحات مشکل حقوقی و فلسفی،به آنها جواب بدهیم:
فرض کنیم دو تا خودرو،مثلا پراید داریم که قیمت شان باهم برابر باشد.حال اگر یکی از این دو خودرو،از چراغ قرمز رد شود و دیگری سرعت غیر مجاز در اتوبان داشته باشد،چه جریمه ای برای هرکدام در نظر خواهند گرفت؟مطمئنا برای اولی،جریمه ای در حدود ده هزار تومان و برای دومی،در حدود پنجاه هزار تومان.
با اینکه قیمت این دو تا خودرو برابر هستند،اما جریمهء آنها با هم متفاوت شد.علّتش این است که تعیین مقدار جریمه،به جنس یا قیمت خودرو ها ارتباطی ندارد و بلکه به میزان ضرری است که به ترافیک راه ها و یا احتمال خطری که میتواند برای جامعه و افراد آن به وجود بیاورد،توسط کارشناسان راهنمائی و رانندگی تعیین میشود(و البتّه دریافت این جریمه،جهت بازدارندگی و جلوگیری از تکرار آن جرائم می باشد) و معلوم است که رانندگان این دو خودرو،نمی توانند اعتراض کنند که چرا جریمه هایشان متفاوت است.
حالا فرض کنیم دو تا خودروی متفاوت،مثلا یکی پراید و دیگری سورنتو را جهت تعیین قیمت،پیش کارشناسان مربوطه ببریم.مطمئنا برای پراید،قیمتی حدود ده میلیون تومان و برای سورنتو،قیمتی در حدود چهل میلیون تومان پیشنهاد خواهند کرد.حال اگر این دو خودرو، هردو از چراغ قرمز رد بشوند،با اینکه قیمت این دو خودرو با هم متفاوت است،اما هردو،جریمهء ده هزار تومانی دریافت خواهند کرد.و باز البتّه رانندگان این دو خودرو،نمی توانند اعتراض کنند که چرا جریمه هایشان با هم برابر است.چون مقدار جریمه،ربطی به قیمت خودرو هایشان ندارد.
میخواهم عرض کنم که مثلا در مورد خودرو،ما بیش از یک نوع نظام قیمت گذاری داریم:اولی،قیمت خود خودرو (که تعیین آن مربوط به خصوصیّات خود آن خودرو،مانند فنّ آوری یا مرغوبیت قطعات و نیز امکانات و قابلیت و زیبائی و ... آن خودرو می باشد)؛ دیگری نظام تعیین جریمه برای تخلفات رانندهء خودرو (که این یکی،هیچ ربطی به خصوصیّات خود خودرو ندارد و فقط بر اساس ضرر و زیانی که میتواند به دیگران وارد کند) تعیین میشود.و نیز سایر قیمت گذاری ها مانند تعیین بیمه و گمرک و...که تعیین هر کدام،تعاریف و راهکار های خاص خودش را دارد.
در مورد انسان هم وقتی یک قتل غیر عمد اتفاق می افتد،دیه ای که باید به بازماندگان مقتول پرداخت شود،در حقیقت از نوع جریمه هائی است که مثلا در مورد عبور از چراغ قرمز توسط رانندهء متخلف پرداخت میشود؛نه قیمت خود شخص مقتول،یعنی همانطوری که جریمهء دریافتی از رانندهء متخلف،ربطی به قیمت خودرو اش ندارد،دیه ای که از قاتل غیر عمد گرفته میشود،ربطی به قیمت شخص مقتول ندارد،بلکه جریمه ای است بابت بی احتیاطی آن قاتل غیر عمد و بر هم زدن امنیت و آسایش جامعه .تازه مگر میتوان برای انسان،قیمتی تعیین کرد؟آن صد تا شتر و یا در مورد خانم ها پنجاه شتر ( و یا قیمت معادل ریالی شان) قیمت آن مرد یا زن به حساب نمی آید.
اصلا هیچ انسانی راضی نمیشود که مثلا فرزندش را به قیمت صد شتر و یا حتی هزار شتر بفروشد.انسان موجودی مثل پراید یا سورنتو و ویلا و باغ و... نیست که بشود برایش قیمتی تعیین کرد.انسان اشرف مخلوقات است که هیچ تفاوتی بین انسانها و حتی بین زن و مرد در اصل انسانیت شان وجود ندارد. خداوند در سورهء حجرات آیهء 13 می فرماید:
یا أیُّهَا النّاسُ إِنَّا خَلَقناکُم مَن ذَکَرٍ وَ أُنثَی وَ جَعَنَاکُم شُعُوباً وقَبَائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکرَمَکُم عِندَاللّهِ أَتقَاکُم إِنَّ اللهَ عَلیم خبیر.
ای مردم! بی تردید ما همه افراد نوع شما را از یک مرد وزن (آدم وحوا) آفریدیم و شما را قبیله ای بزرگ و کوچک قرار دادیم تا همدیگر را بشناسید؛مسلماً گرامی ترین شما نزد خدا پرهیزکارترین شماست همانا خداوند بسیار دانا و آگاه است.
می بینیم که اصلا امتیازی به نام زن و مرد در این آیه نداریم و فقط تقوی و پرهیزکاری، ملاک ارزش می باشد؛جنسیّت،ملاک برتری یا تقوی نیست...
تعیین دیه و جریمهء قتل غیر عمد،نه بر اساس قیمت انسان،که بر اساس ضرری است که در جامعه به وجود می آورد.خداوند در سورهء نساء آیهء 34 می فرماید:
الرِّجالُ قَوّامُونَ عَلَی النِّساءِ....مردان،سرپرست و نگهبان بر زنانند...
مفسرین قرآن،معنای واژهء قوّام را در این آیه ،برتری مردان از جهت توانائی اداری، اجرائی، قدرت دفاع، تحمل کارهای سخت و سنگین ذکر کرده اند و در ارتباط با موضوع تفاوت دیه هم این مسئله،چنین توضیح داده میشود که وقتی یک مرد کشته میشود، در حالت کلی و به مصداق این آیه،علاوه بر خود مرد، تکیه گاه یک زن هم از بین می رود و دوبرابری دیهء مرد نسبت به زن،از این دیدگاه قابل توضیح می باشد...
در جامعهء خودمان هم ما با مشکلی به نام زنان سرپرست خانواده مواجه هستیم که زنی به دلیل نداشتن سرپرست و تکیه گاه،با مشکلات و بعضاً مفاسد زیادی در سطح جامعه مواجه میشود،امّا در مورد مردان،این قضیه،حساسیت زیادی ندارد...می بینیم که دستورهای اسلام،چه نکته سنجی هائی را دارد که ما از آنها غافلیم...
تازه باید این مسئله را هم مورد توجه قرار داد که ممکن است در نگاه اول،این تفاوت دیه،نوعی ظلم به زنان در نظر آید؛در حالیکه اگر بر فرض محال، این تفاوت دیه،واقعاً ظلم به حساب بیاید،این مردان هستند که مورد ظلم واقع میشوند،نه زنان.چرا؟خوب دقت کنید:
برای زن مقتول غیر عمد،پنجاه شتر و برای مرد مقتول غیر عمد،صد شتر تعیین شده است؛اما مگر این دیه را خود آن زن یا مرد دریافت می کنند؟آن زن یا مرد که در قید حیات نیستند که چیزی دریافت کنند؛بلکه بازماندگانش هستند که دریافت می کنند.فرض کنیم زن و شوهری وجود داشته باشند و هیچ ورثهء دیگری هم نداشته باشند:اگر زن کشته شود،پنجاه شتر به وارثش،یعنی شوهرش داده میشود.اما اگر مرد کشته شود،صد شتر به وارثش،یعنی زنش داده میشود...حالا حساب کنید اینجا زن،بیشتر بهره می برد یا مرد؟
موضوع بعدی،در مورد ارث زنان می باشد که چرا زنان،نصف مردان ارث می برند؟
به طور خیلی خلاصه عرض کنم که امام جعفر صادق(ع) در این مورد می فرمایند:اسلام،سربازی را از عهدهء زنان برداشته و به علاوه،مهریّه و نفقه (یعنی خرجی زن) را به نفع زن، بر مرد لازم شمرده است و در بعضی جنایات اشتباهی که خویشاوندان جانی باید دیه بپردازند،زنان از پرداخت دیه و شرکت با دیگران معاف می باشند...برای توضیحات بیشتر،به کتاب نظام حقوق زن در اسلام،تألیف استاد مطهری مراجعه کنید.
ادامه دارد...
